Το Μπαρουτάδικο (πρώην Πυριτιδοποιείο), είναι μια περιοχή του Αιγάλεω στην οποία, για πολλά χρόνια στο παρελθόν, λειτούργησε εργοστάσιο που κατασκεύαζε πυρίτιδα (μπαρούτι), δυναμίτιδα, πυρομαχικά και όπλα. Τα πρώτα χρόνια καταλάμβανε μια έκταση 160 - 170 στρεμμάτων. Κατά τις επόμενες όμως δεκαετίες λειτουργίας, επεκτάθηκε και περιστοιχίσθηκε από μάντρα με συρματοπλέγματα και φυλάκια...
Το Πυριτιδοποιείο, ως εργοστάσιο, υπήρξε για 90 χρόνια στο Αιγάλεω (1874-1964) στην έκταση που αποτελεί σήμερα το άλσος “Μπαρουτάδικο”. Οι υπόγειες είσοδοι προς τα επικίνδυνα εργοτάξιά του οδηγούσαν στις σκοτεινές σήραγγες, όπου όταν συνέβαιναν εκρήξεις, θάβονταν οι εργάτες ζωντανοί. Κατά τις πρώτες ατυχείς εκρήξεις, κάθε ανατιναγμένη γαλαρία σφραγιζόταν οριστικά, χωρίς καν οι νεκροί να δηλωθούν…
Αργότερα, δημιουργήθηκε και νεκροταφείο που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του Πυριτιδοποιείου, στη θέση του οποίου σήμερα υπάρχει η πλατεία και η εκκλησία της Αγίας Τριάδας.
Το εκκλησάκι του νεκροταφείου ο Άγιος Φανούριος, που διατηρείται, βρίσκεται στον προαύλιο χώρο του ναού και είναι το παλαιότερο κτίσμα του. Εντός της Αγίας Τράπεζας, φυλάσσονται τα οστά των εργατών που περισυλλέχθηκαν μετά την κατάργηση του νεκροταφείου.
Στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το Μπαρουτάδικο απέκτησε νέες βαθιές υπόγειες στοές, που χρησιμοποιήθηκαν ως αντιαεροπορικά καταφύγια, αλλά και για μυστική διακίνηση πυρομαχικών κάτω από την Ιερά Οδό.
Σήμερα, σώζεται μόνο μία από τις καμινάδες και κάποιοι υπόγειοι χώροι, με ελάχιστα προσβάσιμα τμήματα των σηράγγων του, μέσα στις οποίες φαίνονται και άλλες δίοδοι χτισμένες και αποκλεισμένες. Τελευταία δε, η είσοδος προς τα υπόγεια αυτά, σφραγίστηκε εντελώς ώστε να μην είναι δυνατή πια καμία πρόσβαση.
Κατά την αρχαιότητα, η περιοχή ανήκε στην τεράστια έκταση του ελαιώνα, όπου υπήρχαν κτήματα με ελιές αλλά και αμπέλια, ενώ πιθανολογείται και η ύπαρξη νεκροταφείου. Σε εργασίες σχετικές με την Ιερά Οδό (κατασκευή σχολικών κτιρίων, μετρό κ.λπ.) κοντά στο Μπαρουτάδικο, έχουν κατά καιρούς ανακαλυφθεί διάφορα ευρήματα σε ανασκαφές, όπως τμήματα του οδοστρώματος της αρχαίας Ιεράς Οδού, τάφοι, αγάλματα, κ.ά.
Στα νεότερα χρόνια η περιοχή ήταν επίσης γεμάτη ελαιόδεντρα, περιβόλια και χωράφια. Η ονομασία της ήταν «Μπαστάρδο» ή «Μπαστάρδι» ή «Μπιστάρδο», όνομα με Φράγκικη μάλλον προέλευση, που αναφέρεται σε επίσημα συμβόλαια και κληρονομιές του 1825. Πάμε όμως να εξετάσουμε εκτενέστερα την ιστορία του Ελληνικού Πυριτιδοποιείου, εισχωρώντας ταυτόχρονα και στα υπόγειά του.
Τα πρώτα χρόνια. "Ελληνικόν Πυριτιδοποιείον": η εταιρεία του Κ. Μωραϊτίνη
Το 1872 η Βουλή επικύρωσε σύμβαση με την οποία έδινε το δικαίωμα στον Ιωάννη Δούμα να ιδρύσει εργοστάσιο παραγωγής πυρίτιδας, όμως η πρώτη αυτή προσπάθεια ολοκληρώθηκε δύο χρόνια αργότερα, στις 6/5/1874, όταν εγκρίθηκε με Βασιλικό Διάταγμα η ίδρυση της ατομικής (ιδιωτικής) επιχείρησης.
Ιδρυτής της δεν ήταν τελικά ο Δούμας, αλλά ο αξιωματικός του Πυροβολικού Κ. Μωραϊτίνης, ο οποίος στις 1/3/1875 πούλησε στην εταιρεία -αντί 10.300 δρχ.- κτήμα έκτασης 100 στρεμμάτων για να στεγαστεί το εργοστάσιο.
Το 1876 η επιχείρηση μετατράπηκε σε ομόρρυθμη εταιρεία, με τη σύμπραξη των Θεοφιλά, Κορδέλλα και Ρικάκη. Το μικρό εργοστάσιο πυρίτιδας και πυρομαχικών που κατασκευάστηκε από Γάλλους επιστήμονες που κλήθηκαν ειδικά για αυτό το σκοπό, διέθετε αρχικά 28 εργάτες προσωπικό, από τους οποίους οι 7 ήταν γυναίκες. Στη συνέχεια, προσελήφθησαν και νέοι εργάτες, κάποιοι προερχόμενοι και από τη Μάνη.
Το έτος 1880, το μικρό γεωγραφικά -αλλά με μεγάλες εθνικές υποχρεώσεις- ελληνικό κράτος, παρήγγειλε στο Πυριτιδοποιείο τα απαιτούμενα για τον οπλισμό των στρατευμάτων φυσίγγια, για τα όπλα Σασεπώ και Γκρα.
Το εργοστάσιο δεν υστέρησε των απαιτούμενων προσδοκιών, παραδίδοντας εγκαίρως τον ζητηθέντα αριθμό φυσιγγίων, που παρασκεύαζε από δικής του παραγωγής πολεμική πυρίτιδα.
Το 1882, με συμμετοχή της Γενικής Πιστωτικής Τραπέζης, του τραπεζίτη Αθανασίου Μουτσοπούλου και του ορυκτολόγου Ανδρέα Κορδέλλα, η επιτυχημένη μέχρι στιγμής πορεία της επιχείρησης, κατέληξε στη μετατροπή της σε Ανώνυμη Εταιρεία με την επωνυμία «Ελληνικόν Πυριτιδοποιείον», με κεφάλαιο 1.600.000 και υπό την τεχνική διεύθυνση του αρχικού ιδρυτή της Κ. Μωραϊτίνη.
Έκτοτε, οι προσθήκες εγκαταστάσεων ήταν συνεχείς. Το 1887 προστέθηκε το συνεργείο κατασκευής μολυβδοσωλήνων, ενώ το 1890 το «δυναμιτοποιείον» και το συνεργείο παραγωγής θειϊκού και νιτρικού οξέος, για κατασκευή δυναμίτιδας και λοιπών εκρηκτικών υλών.
Επίσης το 1891, συνεργεία κατασκευής σκαγιών, εκλογικών σφαιριδίων, θειϊκού σιδήρου και θειϊκού καλίου (αντιπερονοσπορίνη), και το 1898 συνεργείο κατασκευής στουπετσιού (ανθρακικός μόλυβδος) και πλήρες χυτήριο για την κατασκευή χυτοσιδηρών και ορειχάλκινων αντικειμένων.
Μέχρι το τέλος περίπου του 19ου αιώνα, το εργοστάσιο παρήγαγε κυρίως μαύρη πυρίτιδα για φουρνέλα, πυρίτιδα κυνηγιού, δυναμίτιδα και σκάγια, όμως στις εγκαταστάσεις του διακινούνταν και κάποια απαραίτητα χημικά προϊόντα.
Από τότε κι έπειτα (1900), άρχισε να παράγει -εκτός από την πυρίτιδα- κανονικά και χημικά προϊόντα, όπως θειϊκό, νιτρικό, υδροχλωρικό οξύ κ.λπ., οπότε η εταιρεία άλλαξε την επωνυμία της σε «Εταιρεία Ελληνικού Πυριτιδοποιείου, Χημικών και Βιομηχανικών Προϊόντων».
Το
μόνο που απέμεινε σήμερα: η υψικάμινος - έμβλημα του Μπαρουτάδικου, και
η αποκλεισμένη (εντελώς πια) περιφραγμένη είσοδος προς τα υπόγεια...
Συγχώνευση με το Καλυκοποιείο Μαλτσινιώτη: η γέννηση της ΠΥΡΚΑΛ
Το 1908 όμως έρχεται η συγχώνευση με το Καλυκοποιείο των Αδελφών Μαλτσινιώτη, που λειτουργούσε ήδη από το 1891 στον Υμηττό, με μεγάλη επιτυχία. Ιδίως στα τέλη του 1906, το Καλυκοποιείο είχε δυνατότητα ημερήσιας παραγωγής 15.000 νέων φυσιγγίων, όσα περίπου χρειαζόταν και ο στρατός για τα νέα όπλα Μάνλιχερ (Mannlicher), τα οποία είχαν αντικαταστήσει τους “Γκράδες”.
Η σχετική παραγγελία τότε, που είχε πυροδοτήσει τον ανταγωνισμό μεταξύ Καλυκοποιείου και Πυριτιδοποιείου, χρησιμοποιήθηκε ως μοχλός για τη συγχώνευσή των δυο επιχειρήσεων.
Δημιουργείται λοιπόν η «Εταιρεία Ελληνικού Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου», η γνωστή ΠΥΡ-ΚΑΛ, που εξελίχθηκε στην πρώτη εθνική βιομηχανία πυρομαχικών.
Με την αγορά μηχανημάτων και τη χρήση τεχνογνωσίας από τη Γερμανία και το Βέλγιο, τα τρία αδέλφια από τη Σπάρτη, Παναγιώτης, Γεώργιος και Δημήτριος Μαλτσινιώτης, είχαν καταφέρει -μέσα σε πολύ λίγα χρόνια- να παράγουν φυσίγγια με ορειχάλκινους κάλυκες και βολίδες, δημιουργώντας ένα εργοστάσιο μεγάλης βιομηχανικής και εθνικής σημασίας, που όμοιά του λειτουργούσαν μόνο 15 ή 20 σε όλη την Ευρώπη.
Είχαν κατορθώσει να πετύχουν, εκεί όπου απέτυχε το «Ελληνικόν Πυριτιδοποιείον» αλλά και το κράτος νωρίτερα. Τόσο ο Κ. Μωραϊτίνης -πριν πεθάνει- όσο και το Δημόσιο, είχαν προμηθευτεί τον απαραίτητο μηχανολογικό εξοπλισμό για να κατασκευάζουν πυρίτιδα και φυσίγγια, χωρίς εισαγωγές πρώτων υλών από το εξωτερικό, αλλά τα μηχανήματα παρέμειναν αχρησιμοποίητα στο Αιγάλεω και τον Ναύσταθμο.
Μια παλιότερη δε κρατική απόπειρα στο Ναύπλιο, είχε καταλήξει σε ισοπέδωση των εγκαταστάσεων, έπειτα από έκρηξη και φωτιά.
Τέλος πάντων, η νέα εταιρεία λειτουργεί από το 1909 και στο Αιγάλεω, αλλά κυρίως όμως στον Υμηττό. Το ακρωνύμιο ΠΥΡΚΑΛ βέβαια, καθιερώθηκε αργότερα. Έχοντας τη δυνατότητα παραγωγής 60.000 φυσιγγίων την ημέρα, αναλαμβάνει να παράγει σχεδόν αποκλειστικά τα πυρομαχικά του Ελληνικού Στρατού.
Η τελευταία περίοδος ανάπτυξης του Πυριτιδοποιείου-Καλυκοποιείου (1918-1922) συμπίπτει με την προεδρία του πατέρα της ελληνικής χημικής βιομηχανίας Λεόντιου Οικονομίδη.
Την ίδια εποχή αποχωρούν από τη διοίκηση της εταιρείας οι αδελφοί Μαλτσινιώτη και το μεν Πυριτιδοποιείο αναλαμβάνει ο Κ. Αραπίδης, το δε Καλυκοποιείο οι Ι. Καλύβας και Γ. Λογοθέτης. Ο Καλύβας θα χάσει τη ζωή του σε έκρηξη χειροβομβίδας, ενώ ο Λογοθέτης είναι εκείνος στον οποίο θα στηριχθεί αργότερα ο Μποδοσάκης (βλέπε παρακάτω).
Στο εσωτερικό της περίφραξης, όταν ήταν ακόμη προσβάσιμο. Η είσοδος προς τα ενδότερα όμως, εμποδίζεται από κάγκελα...
...ενώ υπάρχουν και παλιά πιθανά περάσματα που είναι από χρόνια χτισμένα με τούβλα.
Η προσφυγική κοινότητα Νέων Κυδωνιών και η γέννηση του Αιγάλεω
Από το 1923-25, και κατόπιν της ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας μετά τη λήξη του Μικρασιατικού Πολέμου, οι πρόσφυγες που κατέφθασαν από τη Μικρά Ασία, προστέθηκαν ως εργατικό δυναμικό στο εργοστάσιο του Αιγάλεω, και δημιούργησαν γύρω από το Μπαρουτάδικο τους πρώτους οικισμούς που αποτέλεσαν την Κοινότητα «Νέων Κυδωνιών».
Επί δικτατορίας Πάγκαλου (1925-26) η εταιρεία αναλαμβάνει να κατασκευάσει για την επόμενη δεκαετία 450 εκατ. φυσίγγια!
Για να εκσυγχρονιστεί ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στη μεγάλη αυτή παραγγελία, πήρε ένα σημαντικό δάνειο ως προκαταβολή.
Η σύμβαση αυτή όμως, μετά την πτώση του Πάγκαλου, θεωρήθηκε ένα από τα πολλά σκάνδαλα της δικτατορίας και τελικά ακυρώθηκε (1927). Η εταιρεία αναγκάστηκε να επιστρέψει χρήματα (40 εκατ. δρχ.) και από τότε παρήκμασε. Η μετοχή της κατρακύλησε, σε συνδυασμό με τη γενικότερη οικονομική κρίση, και βρέθηκε υπό τον έλεγχο της Εθνικής Τράπεζας.
Τότε ακριβώς εμφανίζεται ο Μικρασιάτης βιομήχανος Πρόδρομος Μποδοσάκης - Αθανασιάδης (Μπόντος)... H Ελληνική Κυβέρνηση, επιχειρώντας να επαναδραστηριοποιήσει την εταιρεία με τη συμμετοχή της Εθνικής Τράπεζας, της Τράπεζας Βιομηχανίας και του Μποδοσάκη, αρχικά αποτυγχάνει.
Όμως το έτος 1934, τότε που η κοινότητα «Νέων Κυδωνιών» έπαιρνε την ονομασία Αιγάλεω (από το παρακείμενο όρος) την οποία φέρει μέχρι σήμερα, γίνεται η μεγάλη πρόταση στο Μποδοσάκη. Ας δούμε παρακάτω, πως ακριβώς ανέλαβε ο γνωστός βιομήχανος την ΠΥΡΚΑΛ.
Το παρασκήνιο της μεταβίβασης της ΠΥΡΚΑΛ στον Μποδοσάκη
Ο ίδιος το 1934 ήταν περίπου άφραγκος, όπως σημειώνουν οι επίσημοι βιογράφοι του, οι οποίοι συμφωνούν για τον τρόπο που άδραξε τη μεγάλη ευκαιρία: «Ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας Ιωάννης Δροσόπουλος κάλεσε στο γραφείο του τον Μποδοσάκη, και του είπε: “Ξέρω ότι ο Κονδύλης, ως υπουργός στρατιωτικών, θα θελήσει να σε βοηθήσει (ο Μποδοσάκης είχε υπάρξει παλιότερα και χρηματοδότης του «πολιτικού» Κονδύλη). Ξέρω επίσης ότι ο μόνος κατάλληλος για να αναλάβει τη διεύθυνση της εταιρείας Καλυκοποιείου είσαι εσύ. Πες μας τι θέλεις να ξεκινήσεις.”
»Ο Μποδοσάκης, παρ’ όλο που μια τέτοια πρόταση ήταν γι’ αυτόν μάννα εξ’ ουρανού, επιφυλάχτηκε να απαντήσει... Πήγε αμέσως στον Κονδύλη και του μίλησε για την πρόταση... Ύστερα από την ενθάρρυνση του Κονδύλη, πήγε πάλι στο Δροσόπουλο και του είπε ότι δέχεται να αναλάβει τη διεύθυνση της εταιρείας, υπό τον όρο ότι η Τράπεζα θα του πουλήσει ολόκληρο το πακέτο των μετοχών της: “Η τρέχουσα τιμή των μετοχών της εταιρείας είναι 700 δρχ. η καθεμιά.
Επειδή δεν έχω να σας πληρώσω τώρα αμέσως την αξία τους, τις αγοράζω προς 2.200 και σας τις αφήνω ενέχυρο. Αν πετύχω στην προσπάθειά μου, η Τράπεζα θα πάρει τα τριπλάσια. Αν αποτύχω, εγώ είμαι ο χαμένος και όχι η Τράπεζα...”» (Βρ. Σωτηρόπουλος: Μποδοσάκης).
Έτσι λοιπόν, χωρίς δραχμή, απέκτησε το Πυριτιδοποιείο-Καλυκοποιείο. Επιπλέον έλαβε δάνειο 70 εκατ. δραχμών από την ΕΤΕ, αγόρασε σε εξευτελιστική τιμή μηχανολογικό εξοπλισμό που είχε περιέλθει στην κατοχή της Τράπεζας, και πήρε και την πρώτη του παραγγελία από τον υπουργό Κονδύλη, για την κατασκευή 25 εκατ. φυσιγγίων και άλλων τόσων βλημάτων...
Η συνέχεια ανήκει στον τελευταίο βιογράφο του:
«Αναλαμβάνοντας ο Μποδοσάκης διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας του Καλυκοποιείου, γνώριζε ότι αυτή ήταν η μεγάλη ευκαιρία της ζωής του, την οποία έπρεπε να αξιοποιήσει με κάθε τρόπο και κάθε θυσία. Ήταν πλέον σαράντα τριών ετών, και από τότε που εγκατέλειψε την Τουρκία, δώδεκα χρόνια νωρίτερα, παρά τις τόσες προσπάθειές του, δεν είχε κατορθώσει να φθάσει στην επιτυχία που οραματιζόταν. Τώρα λοιπόν του παρουσιαζόταν η μεγάλη ευκαιρία και έπρεπε οπωσδήποτε να την αξιοποιήσει.
»Στις αυτοβιογραφικές σημειώσεις του, λιτός όπως πάντα και χωρίς μεγαλοστομίες, περιγράφει την υπερένταση που τον είχε κυριεύσει: “Ρίχτηκα με τα μούτρα στη δουλειά. Ξυπνούσα πριν ξημερώσει. Πολλές νύχτες τις περνούσα στο εργοστάσιο. Ήθελα με κάθε τρόπο και κάθε θυσία να δημιουργήσω μια πολεμική βιομηχανία εφάμιλλη, αν όχι καλύτερη, των ευρωπαϊκών.”» (Κ. Χατζιώτης: Πρόδρομος Μποδοσάκης-Αθανασιάδης).
Το Πυριτιδοποιείο στα χρόνια του Μποδοσάκη & το νεκροταφείο
Ο Πρόδρομος Μποδοσάκης, αναλαμβάνοντας λοιπόν τη διεύθυνση της εταιρείας, ξεκίνησε την αναβίωση της ΠΥΡΚΑΛ. Αγοράστηκαν νέες εκτάσεις στο Αιγάλεω και οι εγκαταστάσεις του εργοστασίου επεκτάθηκαν, ενώ έφερε και νέα σύγχρονα μηχανήματα από το εξωτερικό. Οι δε εργάτες εργάζονταν νύχτα και μέρα σε βάρδιες, έτσι ώστε η παραγωγή να αυξηθεί κατακόρυφα.
Ο Μποδοσάκης σε μικρό χρονικό διάστημα έγινε κύριος του μονοπωλίου παραγωγής όπλων και πυρομαχικών στην Ελλάδα, ενώ μεγάλες ποσότητες όπλων και πυρομαχικών εξάγονταν στο εξωτερικό αποφέροντας τεράστια κέρδη στην εταιρεία.
Γενικότερα, η πρώτη περίοδος λειτουργίας της νέας επιχείρησης μέχρι την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε κερδοφόρα, δεδομένου ότι όλες οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν αρχίσει τις πολεμικές προετοιμασίες, και η ζήτηση για πολεμικό υλικό ήταν ιδιαίτερα αυξημένη. Πολύ σημαντικές εξαγωγές πραγματοποιήθηκαν με αποδέκτη τη νόμιμη Κυβέρνηση της Ισπανίας, που είχε εμπλακεί σε εμφύλιο πόλεμο.
Το 1936 όμως, μια τρομερή έκρηξη συγκλόνισε την περιοχή του Μπαρουτάδικου στο Αιγάλεω. Λαμαρίνες και πέτρες εκσφενδονίστηκαν σε μεγάλη απόσταση, με εκατοντάδες νεκρούς και τραυματίες που κανείς δε μπόρεσε να διευκρινίσει πόσοι ήταν. Επίσημα έχουν καταγραφεί μόνον δύο νεκροί… Η έκρηξη αυτή ήταν ένα δυστυχές σενάριο, το οποίο ο Μποδοσάκης δεν κατάφερε να αποφύγει, αλλά ούτε και να λάβει ικανά προληπτικά μέτρα ώστε να μην ξανασυμβεί…
Δυστυχώς συνέβησαν αρκετές παρόμοιες εκρήξεις στο μέλλον, τόσες ώστε να δικαιολογούν την παρουσία ενός ειδικού νεκροταφείου (βλέπε εισαγωγή)...
Ο Άγιος Φανούριος του νεκροταφείου, στη σημερινή Αγία Τριάδα. Στην Αγία Τράπεζα, φυλάσσονται τα οστά που περισυλλέχθηκαν μετά την κατάργηση του νεκροταφείου.
Εν όψει του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (οι στοές & τα υπόγεια καταφύγια)
Στην Ελλάδα, η στάση των Ενόπλων Δυνάμεων ήταν εχθρική προς τον Μποδοσάκη. Οι στρατιωτικοί αμφισβητούσαν την ποιότητα των προϊόντων της ΠΥΡΚΑΛ και συχνά προμηθεύονταν πυρομαχικά από το εξωτερικό, παρά την αναγνωρισμένη διεθνώς ποιότητα των προϊόντων της εταιρείας.
Ο Μποδοσάκης όμως, συνέχισε την παραγωγή με εντατικούς ρυθμούς, δημιουργώντας ψηλά αποθέματα που αποδείχθηκαν σωτήρια όταν ξέσπασε ο πόλεμος, οπότε και φάνηκε πόσο σωστή ήταν η πρωτοβουλία του.
Κατά το 1940, αντιλαμβανόμενος πως πλησιάζει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, αγοράζει μια μεγάλη έκταση 230 στρεμμάτων γύρω από το Πυριτιδοποιείο, και χτίζει ένα δεύτερο εργοστάσιο παραγωγής πυρίτιδας και πολεμικών όπλων.
Για να αποφύγει τον κίνδυνο των εκρήξεων, τα κτίρια των εργοστασίων προστατεύονται με τεράστιους και πανύψηλους όγκους χωμάτων. Στις παραμονές του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, τα Εργοστάσια του Μποδοσάκη (τα Πυριτιδοποιεία του Αιγάλεω και το Καλυκοποιείο του Υμηττού) απασχολούν 12.000 εργάτες.
Όπλα και πυρομαχικά εξάγονται στο εξωτερικό και αποφέρουν μεγάλα κέρδη. Ακόμα και η Αγγλία που είναι Αυτοκρατορία, αγοράζει 800.000.000 φυσίγγια και 200.000 οβίδες.
Την εποχή αυτή (με την έναρξη του πολέμου) κτίζεται μεγάλος μαντρότοιχος περιμετρικά των εγκαταστάσεων του εργοστασίου, με φυλάκια που τοποθετούνται ώστε φρουρούν το εργοστάσιο, αφού πλέον τροφοδοτούσε με πυρομαχικά τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις που βρίσκονταν στο μέτωπο του πολέμου.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου η εταιρεία τροφοδοτεί με πυρομαχικά τον Ελληνικό Στρατό. Με γοργούς ρυθμούς κατασκευάζονται επίσης νέες υπόγειες στοές από μπετόν σε βάθος ως 10 μέτρα και χρησιμοποιούνται από τους εργάτες και τους Αιγαλιώτες ως καταφύγια, καθώς οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί των Γερμανών είναι συχνοί.
Μερικές από αυτές τις στοές είχαν εμφανιστεί τυχαία λίγα χρόνια πριν, χωρίς να έχουν υποστεί μεγάλες ζημίες παρά την σημερινή μετάλλαξη της περιοχής. Εντοπίστηκαν κατά το σεισμό του 1999 μετά από καθίζηση πολυκατοικίας, στην ευρύτερη περιοχή κοντά στο σημερινό ΙΚΑ του Αιγάλεω, αλλά και κάτω από την Ιερά Οδό στο ύψος του σημερινού σταθμού του μετρό, όπου το οδόστρωμα είχε υποστεί καθίζηση.
Το συνεργείο οδοποιΐας είχε εντοπίσει τότε κάτω από το δρόμο την αιτία: στοές μεγάλης διατομής, που κατά τη μηχανικό του έργου, χρησίμευαν -κατά τον πόλεμο- για μυστική διακίνηση πυρομαχικών από το Πυριτιδοποιείο, προς Αθήνα.
Υπόγειος θάλαμος (δεξαμενή;) γεμάτος με νερό. Σήμερα το άνοιγμα αυτό δεν υπάρχει.
Κατά τη Γερμανική κατοχή
Στις αρχές του 1941, όταν πια η γερμανική εισβολή ήταν προ των θυρών, ο Μποδοσάκης ζητούσε επίμονα από την Κυβέρνηση να φυγαδεύσει τον εξοπλισμό της ΠΥΡΚΑΛ στη Μέση Ανατολή, προκειμένου να μην πέσει στα χέρια των Γερμανών. Τα σχέδια απομάκρυνσης του εξοπλισμού και ανατίναξης των εγκαταστάσεων όμως δεν υλοποιήθηκαν, καθώς η έγκριση δόθηκε όταν πια ήταν πολύ αργά…
Έτσι, όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ελλάδα, επέταξαν τις εγκαταστάσεις του εργοστάσιου που τις βρήκαν άθικτες, και τις χρησιμοποίησαν για τις ανάγκες του στρατού τους κατά τη διάρκεια του πολέμου. Φεύγοντας, έσπευσαν να απογυμνώσουν τις υλικοτεχνικές του υποδομές και να μεταφέρουν σχεδόν τα πάντα στη Γερμανία. Παράλληλα, μέρος των εγκαταστάσεων λεηλατήθηκε, καθώς εκείνοι δεν απέτυχαν στο ανάλογο δικό τους σχέδιο.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΛΕΩ
Από την απελευθέρωση μέχρι σήμερα
Μετά τον πόλεμο η εταιρεία ξεκινώντας σχεδόν από το μηδέν, ασχολήθηκε αρχικά με την παραγωγή μεταλλικών ειδών και καταναλωτικών προϊόντων, αλλά σύντομα αναγεννήθηκε αποκτώντας την παλιά της αίγλη, χάρη σε μια σειρά από παραγγελίες του Ελληνικού Στρατού, του ΝΑΤΟ, και -παραδόξως- της Δυτικής Γερμανίας.
Η ουσιαστική λειτουργία της ΠΥΡΚΑΛ ξανάρχισε το 1951 με την είσοδο της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ. Αρχικά, χάρη στις συνεχόμενες παραγγελίες του ΝΑΤΟ και την προτροπή του Παπάγου, ο Μποδοσάκης πραγματοποίησε μεγάλη επένδυση εκσυγχρονισμού της βιομηχανίας, που ολοκληρώθηκε το 1954. Στις επόμενες δύο δεκαετίες η επιχείρηση αναγεννήθηκε και προόδευσε, δημιουργώντας νέες εγκαταστάσεις και αναπτύσσοντας νέα προϊόντα.
Όμως η μεταπολεμική περίοδος δεν είχε την αναμενόμενη ευτυχή έκβαση, καθώς η χρήση πολεμικού υλικού μειώθηκε θεαματικά με το τέλος του πολέμου. Μέχρι το 1960 το εργοστάσιο του Αιγάλεω υπολειτούργησε, εξαιτίας των ζημιών, των μικρών παραγγελιών, αλλά και των οικισμών που είχαν πυκνώσει περιμετρικά των τοίχων.
Από τον φόβο των εκρήξεων αλλά και τις αναθυμιάσεις των χημικών οξέων που έβγαιναν από τις καμινάδες, οι Δημοτικές Αρχές και οι Σύλλογοι των κατοίκων της περιοχής κινητοποιήθηκαν και αγωνίστηκαν ώστε να σταματήσει η λειτουργία και να απομακρυνθεί το εργοστάσιο. Ήδη από το 1955 ασκούνταν έντονες πιέσεις προς το Μποδοσάκη για μεταστέγαση του Πυριτιδοποιείου. Τα αρκετά ατυχήματα που συνέβαιναν, πέραν από τους τραυματίες, δημιουργούσαν συνεχώς προβλήματα και στα γύρω σπίτια.
Έτσι, το 1964 ο Μποδοσάκης αναγκάζεται τελικά να μεταφέρει τις εγκαταστάσεις στα Οινόφυτα και στο Λαύριο, οπότε και μέρος των υφιστάμενων κτιρίων μεταβιβάζεται στο Δημόσιο. Ωστόσο, και στον Υμηττό που οι εγκαταστάσεις της ΠΥΡΚΑΛ υπάρχουν ακόμη, τοπικές κινήσεις πολιτών, ζητούν τα τελευταία χρόνια την απομάκρυνσή τους και τη δημιουργία -στην έκταση των 180 στρεμμάτων- πάρκου υψηλού πρασίνου, όπως έγινε και στο Αιγάλεω. Παρακάτω, σχετική αφίσα του 2009.
Η ΠΥΡΚΑΛ συνέχισε να λειτουργεί και μετά την απομάκρυνση των εγκαταστάσεων από το Αιγάλεω.
Μεγάλο πλήγμα δέχτηκε ωστόσο, όταν το 1976 το ελληνικό κράτος αποφάσισε να δημιουργήσει την Ελληνική Βιομηχανία Όπλων (ΕΒΟ), που αρχικά ανέλαβε την παραγωγή του τυφεκίου G3 της Γερμανικής Heckler & Koch.
Το όπλο αυτό καθιερώθηκε από τον Ελληνικό Στρατό αντί του FN FAL, που η ΠΥΡΚΑΛ είχε αρχίσει να παράγει με άδεια από τη Βελγική εταιρία FN, και εκ του οποίου 30.000 τεμάχια είχαν ήδη κατασκευαστεί στην Ελλάδα για εξαγωγές.
Η ανάπτυξη της ΕΒΟ έβλαψε σοβαρά την ΠΥΡΚΑΛ, καθώς οι δύο εταιρείες προσέφεραν ανταγωνιστικά προϊόντα.
Στη δεκαετία του ’70 η εταιρεία υπέστη αρκετά ακόμη πλήγματα, καθώς έχασε πολλούς από τους παραδοσιακούς πελάτες των εξαγωγών της. Και άλλες θυγατρικές της αυτοκρατορίας Μποδοσάκη υπέφεραν κατά την ίδια περίοδο, ώσπου τελικά το κράτος επενέβη, κρατικοποιώντας την ΠΥΡΚΑΛ το 1982.
Από τότε, εξακολουθεί να επενδύει σε έρευνα και ανάπτυξη και να επεκτείνει τις δραστηριότητές της σε νέα προϊόντα πυρομαχικών, ναρκών, βομβών, πυροκροτητών, ηλεκτρονικών κ.α., ενώ συμμετέχει στην παραγωγή των Stinger και άλλων πυραύλων.
Προχώρησε ακόμα και σε δικής της ανάπτυξης σχέδια όπλων στη δεκαετία του ’90, και σε μία ελληνικής σχεδίασης σύγχρονη ανεμογεννήτρια το έτος 2002. Το 2004, επαναλαμβάνοντας τη συνταγή που εφάρμοσε έναν αιώνα πριν, συγχωνεύτηκε με την ΕΒΟ, προκειμένου να εξαλείψει τον ανταγωνισμό για τις κρατικές παραγγελίες, δημιουργώντας έτσι την ΕΑΣ (Ελληνικά Αμυντικά Συστήματα).
Επίσκεψη στα υπόγεια του Μπαρουτάδικου στο Αιγάλεω
Ελάχιστα είναι τα ίχνη του παλαιού εργοστασίου που σώζονται πια στο σημερινό άλσος Αιγάλεω. Μόνο μνημείο της παλιάς εποχής απομένει το φουγάρο (υψικάμινος) που αποτελεί διατηρητέο κτίσμα, για να θυμίζει στους νεότερους την παρουσία του Πυριτιδοποιείου.
Επίσης, -αν δεν κάνω λάθος- σε άλλο σημείο του άλσους, πρέπει να στέκει και κάποιος τσιμεντένιος υδατόπυργος.
Επίσης, δίπλα στην καμινάδα -όπως είδαμε και στις φωτογραφίες παραπάνω- υπάρχει ένας μικρός περιφραγμένος χώρος, όπου καταλήγει μια από τις υπόγειες στοές των χώρων που έχουν διασωθεί.
Διάσπαρτα μέσα στο άλσος βρίσκονται βέβαια και άλλα ίχνη, κυρίως χαλάσματα που ξέμειναν από τις ισοπεδωτικές εργασίες του 1974, για τις οποίες θα μιλήσουμε παρακάτω. Μία ακόμη πρόσβαση προς υπόγειους χώρους, είχε εντοπιστεί και σε ένα άλλο σημείο του άλσους, αλλά ήταν το άνοιγμα μιας καταπακτής, μπαζωμένο μέχρι την επιφάνεια.
Η περιήγησή μας στα ανοικτά (μέχρι τότε) υπόγεια πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 2011, ακολουθώντας μια πρώτη επαφή που είχε γίνει το 2009. Η είσοδος δεν ήταν μέσα από την περίφραξη, αλλά από ένα άνοιγμα στο έδαφος λίγο παραδίπλα.
Έπειτα, και η πρόσβαση αυτή σφραγίστηκε εντελώς με χώμα, όπως είχε και παλαιότερα γίνει, προφανώς για την προφύλαξη των παιδιών που παίζουν στο πάρκο, και για αποφυγή της κατάληψης των υπόγειων χώρων από αστέγους.
Μπαίνοντας, οδηγηθήκαμε από δύο χαμηλούς διαδρόμους - περάσματα, σε μικρής έκτασης υπόγειους θαλάμους, αριστερά και δεξιά της οπής εισόδου.
Προς την κατεύθυνση της παραπάνω φωτογραφίας θα κινηθούμε αργότερα. Αρχικά κατεβαίνοντας, στρίβουμε αριστερά...
Η στοά που βλέπουμε εδώ, κατέληγε στη σιδεριά που είχαμε βρει απ' έξω, από το εσωτερικό του περιφραγμένου χώρου.
Μόλις είδαμε το εσωτερικό των υπογείων που βρίσκονταν αριστερά της εισόδου. Από το πέρασμα της τελευταίας φωτογραφίας, περνάμε ξανά στο διάδρομο της εισόδου, και οδηγούμαστε τώρα στο μικρότερο χώρο που υπάρχει δεξιά.
Ακριβώς από πάνω μας υπήρχαν κατεστραμμένα ανοίγματα που κάποτε επικοινωνούσαν με την επιφάνεια...
Εκτός από σκουπίδια, συναντήσαμε και άλλες κλεισμένες προσβάσεις, που κάποτε θα οδηγούσαν σε περισσότερα υπόγεια δωμάτια και σήραγγες.
Ανοικτή πρόταση στο Δήμο Αιγάλεω για εξερεύνηση - καταγραφή - αξιοποίηση των υπογείων του Μπαρουτάδικου
Ο Δήμος πάντως, παρ' όλο που αγνοούσε την ύπαρξη των αντιαεροπορικών καταφυγίων που εντοπίστηκαν το 1999 (βλ. παραπάνω), δεν αγνοεί καθόλου την ύπαρξη των τελευταίων αυτών υπογείων του Πυριτιδοποιείου, γι ' αυτό εξ' άλλου και μερίμνησε για την κάλυψη - επανασφράγιση των εισόδων.
Όμως, μήπως θα έπρεπε τελικά να πραγματοποιηθούν μερικές εργασίες ανάδειξης των μοναδικών διασωθέντων τμημάτων, ώστε να καταλήξουν να είναι με κάποιο τρόπο επισκέψιμα;
Μήπως να τοποθετηθεί μια ενημερωτική πινακίδα στο χώρο, που να πληροφορεί τους επισκέπτες τι ήταν κάποτε εδώ;
Μήπως να οργανώσουμε από κοινού μια επιχείρηση αποκάλυψης όσων υπογείων τμημάτων υπάρχουν ακόμη χωρίς να φαίνονται, με σκοπό την καταγραφή τους, συμβάλλοντας έτσι ενεργά στο να διασωθεί και να διαδοθεί η ιστορία της πόλης μας; (προσωπικά μεγάλωσα στο Αιγάλεω)
Εμείς πάντως προσφερόμαστε (ως εθελοντές εκπαιδευμένοι στην Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία) να συμβάλλουμε εμπράκτως σε μία τέτοια ενέργεια. Εάν μάλιστα και στα αρχεία του Δήμου υπάρχουν ενδείξεις περισσότερων θέσεων υπόγειων τμημάτων, τόσο το καλύτερο. Παλαιότερα, κυκλοφορούσαν φήμες ότι έχουν διασωθεί είσοδοι υπογείων χώρων και μέσα στην έκταση του σημερινού ΤΕΙ Αθήνας, κάτι που είναι αρκετά πιθανόν.
Σχέδια ανάπλασης της περιοχής μετά το 1974
Τα κυριότερα έργα αξιοποίησης του χώρου έγιναν μετά το 1974, με τις πρώτες δενδροφυτεύσεις και την ίδρυση σχολικών κτιρίων και παιδικής χαράς στον χώρο του πρώην Μπαρουτάδικου.
Προηγουμένως ο Στρατός είχε παραχωρήσει την έκταση που του ανήκε, αφού πρώτα πραγματοποίησε εργασίες αποψίλωσης: τα στρατιωτικά συνεργεία γκρέμισαν τον τοίχο και τα φυλάκια, ανατίναξαν τα φουγάρα, τα κτίρια και ισοπέδωσαν την περιοχή.
Μετά την πλήρη κατεδάφιση των κτιρίων του Πυριτιδοποιείου, για μεγάλο διάστημα η έκταση του Μπαρουτάδικου παρέμεινε αναξιοποίητη, με προβλήματα στην ιδιοκτησιακή νομιμότητα διάφορων φορέων του Δημοσίου.
Σήμερα δε, είναι υπό τη δικαιοδοσία της Κτηματικής Εταιρείας του Ελληνικού Δημοσίου.
Ένα σχέδιο αξιοποίησης ολόκληρης της έκτασης του Μπαρουτάδικου που είχε διατυπωθεί ήδη κατά το ακαδημαϊκό έτος 1972 -73 από την Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτόνων (Έδρα Πολεοδομίας) του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, φαίνεται να εφαρμόστηκε εν μέρει, τα επόμενα χρόνια.
Το 1977 λοιπόν, ένα μεγάλο μέρος από την έκταση παραχωρήθηκε για την δημιουργία του ΚΑΤΕΕ Αθηνών, ή από το 1983 ΤΕΙ Αθήνας, που πλέον καταλαμβάνει τη βόρεια πλευρά του παλαιού Μπαρουτάδικου, με την απέναντι άκρη να έχει αξιοποιηθεί για τη στέγαση Σχολείων, αλλά και του ΟΑΕΔ.
Τέλος, μεταξύ των λοιπών σύγχρονων παρεμβάσεων που έγιναν στο πάρκο κατά τη δεκαετία του ’90, αξίζει οπωσδήποτε να σημειωθεί ότι υπάρχει και μια γλυπτική σύνθεση αφιερωμένη στην εθνική αντίσταση, που θυμίζει εκείνους που χάθηκαν στις 29 Σεπτεμβρίου 1944 κατά τη λεγόμενη «Μάχη του Μπαρουτάδικου».
Επιμέλεια κειμένου: Παναγιώτης Δευτεραίος
Φωτογραφίες: Γεωργία Μπουρμπούλη, Παναγιώτης Δευτεραίος
Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology)
Συμμετείχαν: Γεωργία Μπουρμπούλη, Ιωάννης Αθάνατος, Αλέξανδρος Τσεκούρας, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πληροφορίες κειμένου, πηγές εικόνων:
Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology)
Συμμετείχαν: Γεωργία Μπουρμπούλη, Ιωάννης Αθάνατος, Αλέξανδρος Τσεκούρας, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πληροφορίες κειμένου, πηγές εικόνων:
1. Νίκος Νικολαΐδης, Το αλφαβητάρι του Αιγάλεω (Μια πόλη, μια ιστορία), Αθήνα 2011
2.
Αιγάλεω: Προβλήματα & δυνατότητες εφαρμογής του ΝΔ περί ενεργού
πολεοδομίας, Ε.Μ.Π. Έδρα Πολεοδομίας, Καθηγητής: Αθ. Αραβαντινός, Αθήνα
1974
3. Περιοδικό Τρίτο Μάτι, Τεύχος 99, Δεκέμβριος 2001
4. ΗΜΕΡΗΣΙΑ
12. ΕΘΝΟΣ
13.
Πρόγραμμα περβαλλοντικής εκπαίδευσης 19ου Δημοτικού Σχολείου Αιγάλεω:
Πάρκο Μπαρουτάδικο Φύση και Ιστορία, Δάσκαλος: Σ. Καμπάνταης
ΠΗΓΗ: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου